ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی – شماره ۱۲۲ – خرداد ۱۴۰۱

توضیحات

◄جهاد تبیین: موضوعات و الزامات راهبردی / رحمت مهدوی
نوشتارها، یادداشت‌ها، سخن‌رانی‌ها و اظهارنظرهای مختلفی در باب جهاد تبیین تاکنون صورت گرفته است. در عمده کارهای صورت‌گرفته بیشتر به چیستی و ماهیت جهاد تبیین پرداخته شده و در مواردی موضوع‌ها و الزام‌ها نیز مورد بررسی قرار گرفته است. نوشتار حاضر تلاش دارد ضمن پرداختن به چیستی، موضوع‌ها و الزامات راهبردی جهاد تبیین به پیوند آن با امنیت ملی بپردازد. درواقع به این پرسش پاسخ می‌دهد که هرکدام از الزامات راهبردی جهاد تبیین چه نقشی در جلوگیری از ایجاد بحران‌های اجتماعی- سیاسی و برقراری امنیت ملی می‌توانند داشته باشند.

◄تولید دانش‌بنیان: اهمیت راهبردی، موانع و راهکارها / مجتبی قلی‌پور
آرا، دیدگاه‌ها و بیانات رهبران انقلاب اسلامی یکی از مهم‌ترین منابع سیاست‌گذاری و تعیین راهبردهای کلان نظام جمهوری اسلامی ایران است. در این میان، انتخاب شعار سال که هرساله روز یکم فروردین از سوی مقام معظم رهبری طی نطقی عمومی اعلام می‌شود، طی ۲۴ سال گذشته همواره یکی از مهم‌ترین منابع تعیین سیاست‌ها، راهبردها و رویکردهای کلان کشور بوده است. در این نوشتار ابتدا تلاش می‌کنیم‌ نگاهی به سابقه انتخاب شعار سال و اهمیت راهبردی آن در تاریخ جمهوری اسلامی بیندازیم و سپس تلاش خواهیم کرد با تمرکز بر شعار انتخابی سال جاری (تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین)، مهم‌ترین موانع و بایسته‌های حرکت مطلوب به سمت آن را تبیین کنیم.

◄سیاست حذف ارز ترجیحی: پیامدها و بایسته‌ها / علیرضا رحیمی
سیاست حذف ارز ترجیحی که با افزایش شدید قیمت‏‌ها و پرداخت‏ کمک هزینه به خانوارها برای افزایش توان مالی آنها همراه بود، سرانجام در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفت. اینکه آیا این طرح می‏‌تواند جایگزین مناسبی برای سیاست ارز ترجیحی بوده و درمانی برای دشواری‏‌های اقتصادی و رفاهی خانوارهای ایرانی باشد، موضوع بررسی گزارش زیر است. این گزارش ضمن ارائه ارزیابی این سیاست، برخی پیامدهای آن را در زمینه‏‌هایی چون امنیت غذایی، فقر و شکاف طبقاتی بررسی کرده و شماری از بایسته‌‏های سامان‏یابی اقتصاد ایران و بهبود سطح زندگی ایرانیان را به نگرش درآورده است.

◄الزامات مدیریت اعتراضات صنفی در کشور / سیدمسعود موسوی
اعتراض‏‌ها و اعتصاب‏‌های صنفی پدیده‏ای است که در سال جاری هم به شکل پررنگ‌‏تری شاهد بروز و ظهور آن بوده‏ایم. طی اردیبهشت‌ماه سال جاری اعتراض‏‌ها و اعتصاب‏‌های صنفی در شهرهای مختلف کشور صورت گرفت. نظر به اهمیتی که این موضوع می‏‌تواند از جنبه‏‌های مختلف بر امنیت ملی کشور داشته باشد، در نوشتار حاضر می‏‌کوشیم ضمن پرداختن به رخدادهایی که طی یک‏ ماه گذشته در این زمینه به وقوع پیوسته، راهکارهایی برای مدیریت این پدیده ارائه کنیم.

◄الگوهای جدید سبک زندگی در جامعه ایرانی: چالش‏‌ها و بایسته‏‌ها / وحیده احمدی
این نوشتار بر آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که نمودهای جدید سبک زندگی ایرانیان چه حوزه‌‏هایی از الگوی سبک زندگی مطلوب نظام را به چالش کشیده است. برای پاسخ به این پرسش، تلاش می‏‌شود با تمرکز بر رویکرد تفهمی در قبال این تغییرها، بسیاری از باورها و رفتارهای گاه متناقض در سبک زندگی امروز جامعه ایرانی، منظم و قابل دسته‌‏بندی شده و واجد ارزش تحلیلی شناخته شود.

◄ابلاغ نظام عملیات پدافند زیستی کشور: الزامات و چالش‌‏های امنیت ملی / امین پرتو
ابلاغ نظام عملیات پدافند زیستی کشور از سوی ستاد کل نیروهای مسلح در آذرماه سال ۱۴۰۰ گام مهمی در جهت پر نمودن یکی از خلأهای عمده در حوزه امنیت زیستی کشور بود. این سند که تدوین آن مستند قانونی دارد، حاکی از افزایش توجه مجموعه مدیریت امنیتی کشور به حوزه تهدیدات زیستی و به‌طور مشخص تهدیدات ناشی از ویروس‏‌ها، باکتری‌‏ها، قارچ‏‌ها و به‌طورکلی بیماری‏‌های انسان، حیوانات و گیاهان است. تجربه‌‏ای که ایران در مواجهه با همه‌‏گیری کووید-۱۹ از سر گذراند پیچیدگی‏‌های تهدیدهای زیستی را بیش‌ازپیش برجسته ساخت. تحلیل محتوای سند مزبور و اشاره به نقاط قوت و برخی خلأها و ابهامات آن موضوع نوشته حاضر است.

◄تحولات و مخاطرات پیش روی امنیت سلامت / سعید صادقی
امنیت سلامت نقشی اساسی در احساس امنیت عمومی داشته و پیش‌‏نیاز توسعه پایدار است. با اینکه روندهای جهانی‌‏شدن، مفهوم امنیت سلامت را در دهه‌‏های اخیر متحول ساخته است، اما بحران‏‌های نوپدید، نظیر شیوع کرونا، نشان داد که امنیت سلامت، در اغلب حوزه‏‌های اقتصادی و اجتماعی نقشی کلیدی داشته و نبود آن همه فعالیت‌‏های جوامع را تحت‌‏الشعاع قرار می‏‌دهد. نوشتار حاضر، ضمن مرور دستاوردهای نظام سلامت در ماه‏‌های اخیر، به بررسی سلامت عمومی شهروندان و کاستی‏‌های موجود در پوشش بیمه‌‏ای پرداخته و راهبردهایی برای ارتقاء شاخص‌‏های این حوزه ارائه داده است.

◄مدیریت تعارض منافع: راهبردهای بدون راهکار / حسن عالی‌پور
تعارض منافع وضعیتی است که یک شخص اعم از حقیقی و حقوقی در میان دو کفه از منافع، یکی منافع شخصی و دیگری منافع عمومی قرار می‌گیرد. گزینش منافع شخصی یا سازمانی در این وضعیت، مرز مبهمی با فساد دارد؛ ازاین‌رو در رویارویی با فساد، مدیریت تعارض منافع یا کاستن زمینه بروز تعارض منافع یکی از راهبردهای شناخته شده است. لایحه مدیریت تعارض منافع در خدمات عمومی از مهم‌ترین لوایحی است که گرچه توسط دولت پیشین آماده و به مجلس ارائه شده بود، ولی توسط دولت سیزدهم در راستای تحقق‌بخشی به شعارهای مبارزه با فساد به گستردگی پیگیری می‏شود. بااین‌حال اینکه این راهبرد تا چه اندازه می‏تواند چهره کاربردی و دستاوردآفرین به خود بگیرد وابسته به ارزیابی نظم حقوقی کنونی در رویارویی با فساد است. آغاز راه روشن و امیدوارکننده چنین اسنادی همانند آنچه درباره سند امنیت قضایی و سند تحول قضایی دیده شد و سپس مسیری ناروشن و فرجامی تیره، همواره نگرانی درباره انباشت قوانین و اسنادی را پدید میآورد که نه تناسبی با ساختار اداری، سیاسی و اجتماعی ایران دارند و نه قابلیت عملیاتی شدن و اثربخشی.

◄جنبش‌های تکفیری در حوزه تمدنی نوروز: آسیب‌ها و راهکارهای فرهنگی / سیدمحمد فیروزی
منطقه خاورمیانه و بخشی‌هایی از جنوب آسیا، که عمدتاً شامل حوزه تمدنی نوروز می‌گردند؛ به کانون‌ فعالیت‌های افراط‌گرایان مذهبی و تکفیری‌ها تبدیل‌شده‌اند. بر اساس گزارش‌های معتبر دولتی و پژوهشی، بیش از ۲۴ گروه افراطی و تکفیری در بخش‌هایی از منطقه نوروز و مخصوصاً در پاکستان و افغانستان فعالیت داشته و دارند. این گروه‌های افراطی و تکفیری علاوه بر فعالیت‌های نظامی و سیاسی، به ‌ساحت فرهنگی و آموزشی این مناطق نیز نفوذ کرده و بخش بزرگی از فعالیت‌های این گروه‌ها تمرکز روی آموزش و تربیت نسل‌های جدید، شستشوی مغزی و انحراف فکری- ارزشی مردم، فعالیت در فضای فرهنگی و رسانه‌ای و ترویج فرهنگ خشونت و تکفیر بوده است. از آنجا که میراث فرهنگی تمدن خراسان در معرض تهدیدات همۀ این گروه‌ها است و نیز زمینه‌های بالفعل و بالقوه ایجاد و گسترش این گروه‌ها در مرزهای جمهوری اسلامی نیز متصور است، نیاز جدی و ضروری دانسته می‌شود که علاوه بر سایر اقدامات مهارکننده و کنترل‌کننده؛ راهبردها و سیاست‌های فرهنگی نیز برای ایجاد همگرایی دولت- ملت‌های منطقه اتخاذ گردیده و برای مبارزه فرهنگی با این گروه‌ها اقداماتی انجام گردد. این گزارش راهبردی- سیاستی، علاوه بر جریان‌شناسی گروه‌های افراطی- تکفیری در حوزه نوروز، به‌صورت اختصار عوامل شکل‌گیری این گروه‌ها را در سه سطح بومی، منطقه‌ای و جهانی معرفی کرده‌ است. هدف اصلی این گزارش، بررسی آسیب‌های فرهنگی این گروه‌ها در منطقه نوروز است و سعی بر این است که راهبردها و سیاست‌های فرهنگی‌ برای مهار و کنترل این جریان‌های افراطی و تکفیری، به مسئولان امور پیشکش گردد.

◄تحولات ژئوپلیتیک در صادرات گاز منطقه: فرصت‌ها و موانع ایران / عبداله قنبرلو
در ماه‌های اخیر که جنگ روسیه و اوکراین چشم‌انداز تأمین گاز اروپا را با ابهام مواجه کرده، طرح جایگزین انتقال گاز به اروپا بیش‌ازپیش موردتوجه قرار گرفته است. ایران از گذشته یکی از گزینه‌های جدی تأمین گاز اروپا بوده که بالفعل شدن آن به دلایل مختلف ازجمله تحریم‌های اقتصادی آمریکا معطل مانده است. بااین‌حال، همچنان به‌عنوان یک گزینه محتمل مطرح است. در چنین شرایطی، رقبای ایران برای ورود هرچه بیشتر به بازار گاز اروپا فعال شده‌اند. منافع راهبردی ایران اقتضا می‌کند پتانسیل‌های خویش را در این زمینه فعال کرده و مانع تداوم حذف‌شدگی از بازار گاز جهان شود.

◄تحریم‌ نفتی روسیه و تاثیر آن بر بازار نفت ایران / یاسر نورعلی‌وند
متحدان غربی بنا دارند در کنار سایر تحریم‌ها به‌تدریج و طی ماه‌های آینده نفت و فراورده‌های نفتی روسیه را نیز به‌طور کامل تحریم کنند. با توجه به تلاش روس‌ها برای دور زدن تحریم‌ها و به‌ویژه تحریم‌های نفتی خود، گزارش پیش رو به این پرسش خواهد پرداخت که ورود روس‌ها به سیاست دور زدن تحریم‌ها چه تأثیری بر بازار نفت ایران خواهد داشت.

◄مناسبات ایران و ترکیه در ورای فرازها و نشیب‌ها / محمدعلی قاسمی
روابط ایران و ترکیه با وجود اختلافات و تلاطمات از ثبات و تعادل نسبی برخوردار بوده است. در حال حاضر به نظر می‌رسد که تداوم بحران در ادلب و سوریه، اختلاف‌نظرها بر سر عملیات ترکیه در شمال عراق (به‌ویژه منطقه سنجار)، نارضایتی ایران از نفوذ ترکیه در قفقاز، سدسازی و استفاده ترکیه از منابع آبی فرامرزی (و پروژه موسوم به داپ)، عادی‌سازیِ روابط ترکیه با اسرائیل و اختلافات بر سر تأمین گاز ترکیه از ایران، از اصلی‌ترین موضوعات مطرح در روابط دو کشور باشد. با توجه به بحران اوکراین و کاهش توجه روسیه به پرونده سوریه، عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با اسرائیل و بحران جهانی انرژی (بخصوص گاز)، لزوم تحرک‌های جدید در عرصۀ سیاست خارجی ایران به‌ویژه در مناسبات با ترکیه آشکار می‌شود. تلاش برای نزدیک کردن مواضع آنکارا و دمشق، کمک به دولت عراق برای تقویت حضورش در شمال این کشور، ارتقای سطح مناسبات ایران و کشورهای عربی به‌ویژه در منطقه خلیج‌فارس، سرمایه‌گذاری در صنایع و صادرات انرژی، حضور رقابت‌آمیز و همکاری‌جویانه در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی می‌تواند از راهکارهای مفید باشد.

◄راهبردهای فرهنگی مقابله با رژیم صهیونیستی / وحیده احمدی
این گزارش در پی تغییر موقعیت امنیتی رژیم صهیونیستی در منطقه، لزوم مقابله با این رژیم از طریق یک استراتژی چندوجهی را یادآوری کرده و توصیه می‏کند که مواجهه فرهنگی به عنوان یکی از وجوه بنیادین این استراتژی باید از سوی تصمیم‏گیرندگان و سیاست‌گذاران با جدیت بیشتری در دستور کار قرار بگیرد. در متن این نوشتار به چگونگی این مواجهه فرهنگی و چندوچون اجرای آن پرداخته شده است.

◄معرفی کتاب «کارآمدی در محیط نهادی ناکارآمد: مجموعه مقالات کانون‏‌های اثربخشی» / مجتبی قلی‌پور
کتاب «کارآمدی در محیط نهادی ناکارآمد: مجموعه مقالات کانون‌های اثربخشی» متشکل از هشت مقاله مجزا درباره موضوعی واحد است که در سال ۱۴۰۰ به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند. اهمیت این کتاب به گردآوری چند مقاله نوشته شده بر اساس تجربیات جهانی در کتابی واحد است؛ کتابی که مأموریت دارد تا برای نخستین بار رویکردی نسبتاً جدید به توسعه و توانمندسازی دولت را در کشوری چون ایران مطرح کند. در این نوشتار تلاش شده مهم‌ترین مباحث این کتاب به‌صورت بسیار فشرده معرفی شوند.