ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی – شماره ۱۳۵ – تیر ۱۴۰۲

ناآرامی‌‏های خیابانی ۱۴۰۱ را می‌‏توان گسترده‌ترین و طولانی‌ترین ناآرامی‏‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی دانست که با شدت و گستره‏ای متفاوت، در همه استان‏‌های ایران مشاهده شد و توانست حمایت وسیع ایرانیان خارج از کشور و همبستگی برخی دولت‌ها و شخصیت‌های سیاسی، اجتماعی، علمی و هنری کشورهای غربی را به دست آورد. گزارش حاضر در دوره پساناآرامی‏‌ها و با هدف درس‌‏آموزی در سطح راهبردی از این ناآرامی‌‏ها به نگارش درآمده و در مجموع به ده آموزه راهبردی مشخص اشاره کرده است.

به‌رغم گذشت بیش از چهار دهه از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، مقوله پوشش و حجاب زنان کماکان به‏‌عنوان یکی از موضوعات اصلی حوزه سیاست، اجتماع و امنیت باقی مانده و درباره پوشش حداقلی، مطلوب و آرمانی بانوان نظرات و مواضع مختلف فقهی، اجتماعی و سیاسی ابراز می‏‌شود. در این مدت، گروه‌‏های مختلف اجتماعی در معرض تغییرات اجتماعی و فرهنگی قرار گرفته‌‏اند اما این تغییرات گاه در گفتمان رسمی شناسایی نشده و بازتاب نیافته و گاه زمینه بروز ناآرامی‏‌ها و اغتشاشاتی می‌‏شود که تازه‏‌ترین مورد در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ رخ داد. در این نوشتار مقوله حجاب از منظر ارزش‌‏ها و هنجارها بررسی شده و دلالت‏‌های آن برای امنیت ملی واکاوی شده است.

امنیت غذایی یکی از اهداف سند توسعه هزاره سوم سازمان ملل متحد و از موضوعات مهم همهٔ محافل علمی و سیاسی جهان است. بنا به تعریف سازمان ملل، امنیت غذایی به معنای فراهم بودن و دسترسی آحاد مردم به غذای کافی و باثبات است. در نقطه مقابل، ناامنی غذایی، بحرانی است که افراد جامعه دسترسی مناسب به مواد غذایی باکیفیت برای حفظ سبک زندگی سالم نداشته باشند. امنیت غذایی در ایران نیز از مباحث مهم است. شاخص‎های جهانی نشان از تحولات اساسی در این زمینه دارند. در حالی که سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، رتبه ایران در شاخص امنیت غذایی را ۷۶ از میان ۱۹۵ کشور جهان و بالاتر از میانگین جهانی اعلام نموده، بانک جهانی با انتشار لیست ۱۰ کشور اول که بحران امنیت غذایی ناشی از تورم را می‌گذرانند، ایران را در جایگاه هفتم این لیست قرار داده است. این آمارها بعضاً متناقض جلوه می‌‎نمایند که مقاله حاضر به تبیین آن‌ها خواهد پرداخت.

در هفته‌های اخبار پراکنده‌ای از تعاملات دیپلماتیک بین نمایندگان ایران و آمریکا با هدف دستیابی به یک توافق موقت و محدود منتشر شده است. روایت رایج این است که با توجه به کنار رفتن سیاست احیای برجام از دستور کار آمریکا، دولت بایدن به‌جای ادامه وضع نامطمئن موجود، مایل به توافقی است که جلو تشدید تنش‌ها را گرفته و جو بین ایران و غرب را تا حدی آرام‌تر کند. فارغ از صحت‌وسقم اخبار مذکور، بررسی ابعاد مختلف توافق موقت به‌ویژه از منظر امنیت ملی ایران حائز اهمیت است.

در ماه‌های گذشته گسترش ابعاد مناقشه ایران و افغانستان بر سر حقابه سیستان و درگیری لفظی سران دو کشور  بار دیگر نشان داد که «مسئله آب‌های فرامرزی» از محوری‌ترین مسائل سیاست‌خارجی ایران با افغانستان است. از بین چهار حوضه آبریز فرامرزی در افغانستان، ایران در دو حوضه آبریز «هیرمند» و «هریرود-مرغاب» با این کشور مرز مشترک آبی دارد. این نوشتار با تمرکز بر هیدروپلیتیک «حوضه آبریز هیرمند» تلاش دارد ضمن تشریح ابعاد اقدامات یکجانبه افغانستان در بالادست، پیامدهای ناشی از گسترش بی‌رویه سازه‌های آبی بر سرشاخه‌های رودخانه هیرمند و عدم رهاسازی آب به سمت ایران را تشریح کند.

کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس به‌ویژه سه کشور عربستان، امارات و قطر در سال‌های اخیر برخلاف رویه‌های راهبردی مرسوم گذشته خود که عمدتاً حول بازی امنیتی و تقابل و تنازعات ایدئولوژیک در منطقه می‌چرخید، در چارچوب یک تحول راهبردی از خود الگویی توسعه‌گرا و خواهان تنش‌زدایی و ثبات منطقه‌ای ارائه داده‌اند که در حال رواج به سراسر منطقه و جهان عرب است. گزارش حاضر با نگاه به این تحول راهبردی و شاخصه‌های آن، به‌دنبال بررسی متغیرها و محرک‌های این تحول، نتایج و دستاوردها، پیامدهای منطقه‌ای و دلالت‌های آن برای جمهوری اسلامی ایران است.

بر اساس نتایج به‌دست‌آمده در انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه، قدرت برای ۵ سال دیگر در این کشور همچنان در دست رجب طیب اردوغان و حزب حاکم خواهد بود. در ۵ سال آینده دولت اردوغان برای بهبود وضعیت در ترکیه باید اقداماتی عمل‌گرایانه را در عرصه سیاست داخلی و خارجی ترکیه انجام دهد. نظر به اهمیت تحولات ترکیه برای امنیت ملی کشورمان، در این مقاله ضمن تحلیل انتخابات این کشور، گزاره‌‎هایی که دولت جدید در عرصه سیاست داخلی و خارجی و همچنین در رابطه با ایران می‌‏تواند داشته باشد بررسی می‌شود.

این نوشتار تلاش کرده است روندها و رویکردهای دیپلماسی عمومی رژیم صهیونیستی در قبال جامعه ایرانی را بررسی کرده و به پرسش زیر پاسخ دهد: «چه بسترها و زمینه‏‌هایی موجب روند فزاینده تأثیرگذاری دیپلماسی عمومی رژیم صهیونیستی بر جامعه ایرانی شده است؟». برای پاسخ به این مسئله، می‏‌بایست به پرسش‏‌های دیگری نیز پرداخته شود: «دیپلماسی عمومی چه جایگاهی در راهبرد امنیتی رژیم صهیونیستی دارد؟»، «چه نهادهایی اهداف تعیین‏‌شده در دیپلماسی عمومی این رژیم را پیش می‏‌برند؟»، «هدف اسرائیل از دیپلماسی عمومی علیه ایران چیست؟»، «راهبردها و سیاست‏‌های دیپلماسی عمومی اسرائیل در منطقه و ایران چه بوده است؟».

در ادامۀ تلاش‌‏ها برای تقویت روابط میان جمهوری اسلامی ایران و روسیه، توافق تکمیل مسیر ریلی شاخۀ غربی کریدور بین‏المللی حمل‏ونقل شمال-جنوب به امضای مقام‏‌های دو کشور رسید. اتهام‏‌ها دربارۀ حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین نیز همچنان مطرح است و به یکی از مسائل چالشی در روابط ایران با کشورهای غربی و اوکراین تبدیل شده است. رفت‌وآمد مقام‌‏ها بین تهران و مسکو نیز پررونق است. این نوشتار، به وضعیت و چشم‌‏انداز روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه در پرتو تحولات و رویدادهای اخیراً روابط دو کشور می‏‌پردازد.

بیستمین کنفرانس شانگری‌لا در شرایطی برگزار شد که منطقۀ هندوپاسیفیک تنش‌های مختلفی را پشت سر می‌گذارد و روابط واشنگتن و پکن بر سر طیفی از موضوعات با تنش همراه است. محور اصلی سخنان ارائه شده در این نشست آن بود که آسیا به کانون رقابت جهانی در منطقۀ آسیا و هندوپاسیفیک تبدیل شده است. در این یادداشت به مهم‌ترین نکته‌های مطرح شده از سوی شرکت‌کنندگان به‌ویژه مواضع وزرای دفاع چین، آمریکا، بریتانیا و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اشاره می‌شود. تمایل قدرت‌های غربی به حضور پررنگ‌تر در هندوپاسیفیک، موضوع تایوان، دریای چین جنوبی و جنگ اوکراین از مهم‌ترین مسائل مطرح شده در این کنفرانس بود.

بنیاد هریتج در یادداشتی با عنوان «تضعیف تلاش‌های مشترک روسیه و ایران برای تهدید منافع آمریکا۱» به تاریخ ۲۷ آوریل ۲۰۲۳ به قلم جیمز فیلیپس و پیتر بروکس به بررسی همکاری‌های فزاینده ایران و روسیه به‌ویژه در حوزۀ نظامی پرداخته است و توصیه‌هایی را برای مقابله با این همکاری‌ها مطرح می‌کند. اعلام پایان رسمی توافق هسته‌ای و از سرگیری راهبرد فشار حداکثری بر ضد ایران، اعمال تحریم‌های بیشتر،  تضعیف توانمندی‌های ایران در حوزۀ تولید پهپاد، تقویت دفاع منطقه‌ای در برابر ایران، حمایت از اوکراین در برابر تهاجم روسیه، و افزایش تولید نفت و گاز آمریکا از مهم‌ترین توصیه‌های ارائه شده در این گزارش است. آنچه در پی‌ می‌آید ترجمهٔ همراه با اندکی تلخیص این گزارش است. در پایان نیز چند سطری به تحلیل آن اختصاص داده‌ایم.

این مطلب با هدف معرفی کتابی سودمند و درخور توجه در حوزه‌ی مطالعات توسعه نوشته می‌شود؛ کتابی با عنوان «زندگی چگونه بود؟ خوشبختی جهانی از دهۀ ۱۸۲۰ بعد». این کتاب در واقع یک گزارش تحقیقی است که در سال ۲۰۱۴ با همکاری OECD و پروژهٔ Clio Infra در ۲۷۲ صفحه منتشر شده است. برگردان فارسی این اثر، با اضافه کردن پژوهش‌هایی از تاریخ توسعه در ایران، به اهتمام محمد سمیعی و محمد کریمی، توسط نشر نی چاپ شده و به زودی در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزه‌ی مطالعات توسعه قرار خواهد گرفت.