ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی – شماره ۱۲۸ – آذر ۱۴۰۱

توضیحات

◄ خیزش سوژه‌ها: تأملی بر ریشه‌های فرهنگی اعتراضات تابستان و پاییز ۱۴۰۱/ مجتبی قلی‌پور
در این نوشتار تلاش می‌کنیم با کاربست دیدگاه‌های آلن تورن درباره جامعه‌شناسی سوژه، ظهور ناآرامی‌های شهریور- مهر ۱۴۰۱ در ایران را در پارادایم فرهنگی تحلیل کنیم. در چارچوب فکری برآمده از این پارادایم، استدلال می‌کنیم که این ناآرامی‌ها بیش از هر چیز تحت عنوان «خیزش سوژه‌ها» قابل تحلیل هستند. اگرچه زایش سوژگی در جامعه ایران فرایندی تدریجی و آرام بوده ‌است، تلاش می‌کنیم نشان دهیم که چگونه شیوۀ رسمی و غالب مدیریت سبک زندگی در ایران که جلوۀ تمام‌عیار خود را در تابستان ۱۴۰۱ در قالب گشت امنیت اخلاقی (گشت ارشاد) نشان داد، باعث زایش نوعی سوژه طغیانگر در کامل‌ترین شکل خود می‌شود که در شرایط انباشت خشم و نارضایتی چندجانبه، ظرفیت بی‌بدیلی برای ایجاد تنش و منازعۀ سیاسی-اجتماعی دارد.

◄ نسل زد (Z) چه کسانی هستند و چه خصوصیاتی دارند؟/ فرزاد پورسعید
در ماه‏‌های اخیر بسیاری از کارگزاران و کنشگران عرصه حکومتی و سیاسی و حتی تحلیل‏گران اجتماعی، از کنش‌‏های رفتاری و گفتاری جوانان و نوجوانان نسل جدید یا زومرها متحیر شده‌اند. «نسل زد» پدیده‌ای جهانی است و بر بستر تحولات و پیشرفت‌های فناورانۀ جهان تعریف شده است، اما تحلیل دربارۀ آن باید در دو سطح باشد: «جهانی» و «بومی». بر این اساس، نوشتار حاضر در دو سطح جهانی و داخلی به این پرسش می‏پردازد که زومرها چه کسانی هستند و چه ویژگی‌‏هایی دارند؟

◄ ریشه‌های اعتراضات تابستان و پاییز ۱۴۰۱ بر اساس اطلس جغرافیایی اعتراضات / محمد رهبری
اعتراضات شکل‌گرفته پس از مرگ مهسا امینی، یکی از پردامنه‌ترین و طولانی‌ترین اعتراضات اجتماعی را در سالیان اخیر رقم زده که وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور را تحت تأثیر قرار داده است. این جنبش اجتماعی که یکی از مهم‌ترین پدیده‌های اجتماعی-سیاسی سالیان اخیر است، تاکنون مورد توجه بسیاری از اندیشمندان قرار گرفته است و ریشه‌های آن نیاز به ارزیابی دقیق دارد. از آنجایی که چنین ارزیابی لازم است متکی به داده‌های مرتبط با مسئله باشد، در این گزارش، ضمن ارائه اطلس جغرافیایی اعتراضات بر اساس تعداد اخبار منتشر شده از اعتراضات در هر شهر و استان، زمینه‌های شکل‌گیری آن بررسی شده است. بر اساس یافته‌ها می‌توان از منظر اقتصادی مقوله محرومیت نسبی و از منظر سیاسی- فرهنگی مقوله آزادی و سبک زندگی را عوامل ایجادکننده اعتراضات عنوان کرد و آن را نمی‌توان به یک عامل خاص تقلیل داد. اینترنت و شبکه‌های اجتماعی نیز به‌عنوان محرک‌های اعتراضی که پیام دوام اعتراضات را مخابره می‌کردند، در شکل‌گیری آن مؤثر بوده‌اند.

◄ سیاست‌‌گذاری‌‌حجاب و سرمایه اجتماعی در ایران/ مرتضی گنجی
وجود میزان کافی و قابل قبولی از سرمایه اجتماعی، در همه سطوح و ابعاد آن، برای هرگونه پیشرفت و توسعه ملی ضروری و اجتناب‌‌ناپذیر است؛ در این میان سرمایه ‌‌اجتماعی در سطح کلان، سرمایه ‌‌اجتماعی ساختاری یا نهادی، از اهمیتی مضاعف برخوردار بوده و هرگونه تغییر در آن می‌‌تواند پیشرفت و نظم عمومی جامعه و سرنوشت حاکمیت سیاسی را دگرگون نماید. بررسی وضعیت سرمایه ‌‌اجتماعی در کشور حاکی از وضعیت نامطلوب سرمایه اجتماعی ساختاری و روند نزولی آن طی سال‌‌های اخیر است. با توجه به اینکه سیاست‌‌ها و اقدامات نظام حکمرانی اصلی‌‌ترین بستر برای تولید و تغییر سرمایه ‌‌اجتماعی به طور عام و سرمایه اجتماعی ساختاری به طور خاص محسوب می‌‌شود، گزارش حاضر تلاش دارد تا نسبت بین وضعیت سرمایه ‌‌اجتماعی‌‌ ساختاری و سیاست‌‌گذاری‌‌ در ایران را معطوف به پدیده حجاب مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

◄ اعتماد به کارگزاران حکومت و حکمرانی امنیت ملی/ گروه مطالعات ایران
حکمرانی امنیت ملی بدون اعتماد سیاسی به‏‌ویژه اعتماد جامعه به کارگزاران حکومت، دشوار و آسیب‌‏پذیر است. اعتماد به کارگزاران رابطۀ قوی با اعتماد به کلیت نظام سیاسی دارد؛ چون کارگزاران به‌‏عنوان نماینده و سخنگوی نظام سیاسی ایفای نقش می‏‌کنند و مردم، نظام سیاسی را بیشتر به واسطۀ دستگاه اداری و کارگزاران آن می‏‌شناسند. این به‏‌ویژه در مورد نظام‏‌های سیاسی که سازوکارهای دموکراتیک به درستی کار نمی‌‏کند و امکان انتخاب و تغییر کارگزاران از سوی اکثریت مردم وجود ندارد یا ضعیف است، بیشتر صدق می‏‌کند. در حکومت‏‌هایی که اعتماد به نظام سیاسی و کارگزارانش کاهش می‌‏یابد یا از بین می‌‏رود، هزینه‌‏های حکمرانی امنیت ملی به شدت افزایش می‏‌یابد. در شرایط بی‏‌اعتمادی مردم به حکومت و کارگزارانش، از عدم همراهی و حتی مقابله با حکومت و برنامه‌‏های آن گرفته تا کاهش تعلق به میهن و شاید خیانت به آن، می‌‏تواند اتفاق بیفتد.

◄ آسیب‌شناسی نظام مدیریت در گام اول انقلاب اسلامی/ محمد صمدی
در این گزارش، با اتخاذ رویکرد مسئله‌شناسی ـ مسئله‌محوری ، تلاش شده برخی از مهم‌ترین مسائل کشور برای ایفای هر چه بهتر نقش‌ها و کارکردهای دولت (s‌tate) و مدیریت چالش‌هایی که مانع تحقق اهداف و ایفای مسئولیت‌‌های سه‌گانه‌ی دولت می‌گردد، مطرح و مورد بررسی واقع شود تا شاید بتوان از خلال بازشناسی دقیق آنها، شرایط برای اتخاذ تدابیر و انجام اقدامات لازم، مناسب و برای رفع موانع و تقویت عوامل مؤثر بر تحقق اهداف و کارکردهای مذکور، فراهم شود و نتایج حاصل از آن موجب نیل به شرایط مطلوب و دستیابی به پیشرفت و تعالی کشور و جامعه گردد. شایان ذکر است آنچه در اینجا آمده بخش اول این گزارش است و بخش دوم آن در شماره‌های آتی ماهنگار منتشر خواهد شد.

◄ الزامات راهبردی تعامل با ایرانیان خارج از کشور/ سعید صادقی‌جقه
بررسی پیامدها و چالش‏‌های برخاسته از مهاجرت‏‌ها از جمله مؤلفه‌‏های مهم مطالعات راهبردی به شمار می‏‌روند. علی‌رغم اذعان همه کارشناسان و مسئولان به اهمیت این موضوع، تا کنون راهکار مؤثری برای کنترل روند مهاجرت به خارج اتخاذ نشده است. برخی کارشناسان با اشاره به روندهای مهاجرتی، بر این باورند که اگر نمی‌‏توان از مهاجرت به خارج جلوگیری کرد، دست‌کم باید شرایطی فراهم بشود که از توان تخصصی و کارشناسی و نیز از سرمایه‌‏های ایرانیان مهاجر برای منافع ملی استفاده بشود. نوشتار حاضر با مرور اجمالی روندها و علل مهاجرت به خارج در میان ایرانیان، برخی سیاست‌‏های مؤثر در بهره‌‏گیری از ایرانیان مهاجر بررسی شده و نهایتاً توصیه‏‌های راهبردی برای مدیریت بهینه این حوزه ارائه کرده است.

◄ الگوی تکثرگرایی ایرانی- اسلامی؛ سامان‌بخش مسائل قومی در ایران/ مهدی قربان‌پور
ایران در طول صد سال اخیر به جهت تنوع کم‌نظیر قومی با مسائل قومی روبرو بوده است. بر همین اساس در فرآیند مدیریت تنوع قومی همواره سه رهیافت عمده مطرح می‌شود: الف) ملی‌گرایی ب) اسلام‌گرایی ج) قومیت‌گرایی. به نظر نگارنده یکی از مهم‌ترین نقد‌ها به رهیافت‌های حوزه مطالعات قومی، غلبه یک نگاه تک‌مؤلفه‌ای است. در این چارچوب تأکید صرف بر هر یک از مؤلفه‌های هویتی «ایرانیت»، «اسلامیت» یا «قومیت» بدون وزن‌دهی به مؤلفه‌های دیگر، نه‌تنها به حل مسائل این حوزه کمکی نمی‌کند بلکه در برخی موارد سبب خلق مسئله‌ای جدید نیز می‌شود. مبتنی بر نقد فوق به نظر می‌رسد الگوی کارآمد حل مسائل قومی در ج.ا.ا، الگویی است که نسبتی معنادار میان مؤلفه‌های هویتی اسلامیت، ایرانیت و قومیت برقرار نماید. در این الگو که از آن با عنوان «الگوی تکثرگرایی ایرانی- اسلامی» نام می‌بریم هیچ کدام از مؤلفه‌های سه گانه فوق نفی یا انکار نمی‌شوند بلکه هر کدام به میزان وزن خود اعتبار‌دهی می‌شوند.

◄ هوش مصنوعی: فناوری پیشرفته یا ظهور عصری جدید؟/ رحمن قهرمان‌پور
آیا هوش مصنوعی را باید یک فناوری پیشرفته‌تر در قیاس با فناوری‌های پیشرفته قبلی دانست یا باید آن را پیام‌آور ظهور یک عصر و دوران جدید در تاریخ بشر دانست؟ به نظر می‌رسد در بعد معرفتی و شناختی این پرسش حیاتی‌ترین پرسش زمانه ماست و پاسخ به آن نقشی تعیین‌کننده در تحولات آینده جوامع بشری خواهد داشت.

◄ تشکیل دولت جدید عراق و چشم‌انداز روابط ایران و عراق/ گروه مطالعات بین‌الملل
بعد از قریب به یک سال انسداد سیاسی در عراق، عاقبت دولت جدید این کشور که برآمده از برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی بود تشکیل شد. ریاست دولت جدید با محمد شیاع السودانی است. با خارج شدن نمایندگان هوادار مقتدا صدر از مجلس به سبب استعفا و پدید آمدن اجماع ملّی در خصوص تشکیل دولت جدید و کنار نهادن موقت اختلافات، وزرای سودانی هم بلافاصله رأی اعتماد گرفتند. دستور کار نخست‌وزیر جدید عراق، در مسائل سیاست داخلی و خارجی، اساساً تفاوتی با دستور کار دولت قبلی عراق به ریاست مصطفی کاظمی ندارد. امنیت، فساد، کاربرد سلاح، آب، محیط زیست، اشتغال و توسعه زیرساخت‏ها مهم‏ترین مسائلی است که دولت سودانی با آن‌ها مواجه است. به جز آن برگزاری انتخابات پارلمانی بعدی از هم‏اکنون مورد توجه بسیاری جریانات سیاسی قرار دارد. در روابط خارجی، به خصوص در رابطه با ایران هم عراق با همان مسائل گذشته مواجه است.

◄ تحولات داخلی و منطقه‌ای و تأثیر آن بر روابط ایران و عربستان سعودی/ امین پرتو
اکنون قریب به هفت سال است که روابط سیاسی ایران و عربستان قطع است. تسخیر سفارت سعودی در تهران، مداخله نظامی عربستان در یمن، دستگیری جمعی و اعدام شیعیان هوادار ایران در عربستان، تنش در خلیج فارس و در نهایت کارزار رسانه‏‌ای دو طرف علیه یکدیگر، موجبات تداوم این قطعی روابط را فراهم آورد. از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم و با تأکید رئیس‌جمهوری و وزیر خارجه، جمهوری اسلامی ایران کوشش کرد تا روابط دوجانبه با عربستان را ترمیم کند. به‌رغم چندین دور مذاکرات دوجانبه با وساطت بغداد و نیز میانجی‌گری چند کشور دیگر، هیچ تحول عمده و مشخصی در روابط تهران-ریاض رخ نداده است. تحولات داخلی دو ماه اخیر در ایران، مواضع جمهوری اسلامی ایران در مورد فعالیت شبکه تلویزیونی ایران‏ اینترنشنال، اتهام‏‌های وارد شده به ایران در مورد احتمال حمله نظامی به عربستان از سوی مقامات سعودی و اقدامات آمریکا در همین پیوند، از آن حکایت دارند که روابط میان ایران و عربستان، نه فقط شاهد بهبود و ترمیمی نیست، بلکه وارد دور جدیدی از تنش و بحران شده است.

◄ چرایی تغییر سیاست خاورمیانه‌ای ترکیه (۲۰۲۰ – ۲۰۲۲)/ محمد بیات
با پیروزی جو بایدن در انتخابات نوامبر ۲۰۲۰، سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در قبال منطقه خاورمیانه بر اساس راهبرد کلان «مهار چین» و «موازنه از راه دور» تغییر کرد. برهمین اساس قدرت‌های بزرگ منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا (منا) با فهم تغییرات سیستمی به سمت بازتعریف سیاست منطقه‌ای خود حرکت کردند. از سوی دیگر عواملی همچون «سیاست‌های مالی غلط»، «فشار مهاجران»، «تشدید مسئله کردها» و «سیاست خارجی هزینه‌زا» سبب «کاهش ارزش پول ملی»، «سرمایه گذاری خارجی» و «افزایش تورم» در ترکیه شده است. پرسش اصلی مقاله حاضر آن است که چرا سیاست خاورمیانه‌ای ترکیه پس از سال ۲۰۲۰ تغییر کرد؟ در پایان برخی توصیه‌های راهبردی برای تنظیم سیاست خارجی کشور در پرتو شرایط جدید آورده می‌شود.

◄ چشم‌‏انداز جنگ اوکراین و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران/ مهدی شاپوری
با توجه به تحولات میدانی و سیاسی جنگ اوکراین در نُه ماه گذشته، چشم‌‏انداز شکست روسیه، قوی‌‏تر از احتمال موفقیت این کشور در دستیابی به اهداف خود در حمله به اوکراین است. در چنین شرایطی، قرار گرفتن در کنار روسیه و حمایت از این کشور به‌‏ویژه در زمینۀ نظامی، می‌‏تواند کشور حامی را شریک شکست روسیه در جنگ و پیامدهای متعاقب آن کند. بر این اساس، منافع جمهوری اسلامی ایران در این است که از هرگونه حمایت چشم‏گیر نظامی از روسیه -که در حال تخریب زیرساخت‌‏های غیرنظامی اوکراین و قرار گرفتن در معرض اتهام ارتکاب جنایات جنگی است- اجتناب کند و در راستای رفع ابهام‌‏ها دربارۀ حمایت‏‌های پهپادی و موشکی از روسیه، اقدامات عملی و دیپلماتیک جدی‏‌تری انجام دهد. در این راستا، بسیار مهم است که از غلبۀ نگرش‏‌های جنگ سردی و امنیتی بر تصور کلان از چشم‌‏انداز جنگ اوکراین جلوگیری شود.

◄ نگاه دیگران: نگاهی به اعتراضات ایران از منظر اندیشکده‌های خارجی/ همت ایمانی
اعتراضات ایران طی دو ماه اخیر تبدیل به یکی از موضوعات جالب توجه اندیشکده‌های برتر جهان شده است؛ اندیشکده‌هایی که از ابعاد گوناگون به این مسئله پرداخته‌اند. با توجه به اینکه نظرات و تحلیل‌های این اندیشکده‌ها در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری خارجی دولت‌ها نقش جدی دارد، بنابر این توجه به تولیدات علمی و مطالب منتشر شده آنها و به تبع آن ارائه راهکار برای برون رفت از بحران، می‌تواند در حل و فصل مسائل کنونی ایران، جلوگیری از عمیق‌تر شدن شکاف بین مردم و دولت و کنترل بحران مؤثر واقع شود. در اینجا به طور خلاصه به برخی از تحلیل‌های منتشر شده در اندیشکده‌ها می‌پردازیم.

◄ کتاب ماه: ملاحظاتی پیرامون کتاب «سیاست در جامعهٔ توده‌ای»/ با معرفی سید نوید کلهرودی
کتاب سیاست در جامعه توده‌ای نوشته ویلیام کورنهاوزر تلاشی برای درک بحران‌های مختلف در ایالات متحده و اروپا است؛ اما بدیهی است که به دست آوردن درکی از عوامل شکل‌دهنده به یک جامعه توده‌ای و درک چگونگی کنش‌ورزی گروه‌های مختلف سیاسی در این جوامع و پیامدهای آن می‎تواند برای تحلیل‌گران دیگر کشورها نیز مفید باشد. در این نوشتار مهم‌ترین نکات پژوهش و ایده‌های اساسی نویسنده آمده‌اند.